پاتوق بوشیگان

کلاه بر خلاف امروز، یک پوشش همگانی بود و ایرانیان به آن حساسیت داشتند

پوشش مردان در زمان قاجار چگونه بود؟
یکی از امتیازات فرهنگی ایران بر سایر جوامع، بی شک نوع پوشش مردم در طول زمان بوده است به نحوی که گاه این امر تعجب سیاحان خارجی را بر انگیخته است. در طول دوران حکومت 50 ساله ناصر الدین شاه قاجار بر ایران، یکی از امور بسیار مهم در نزد اقشار جامعه، نوع پوشش و متعلقات آن بوده است، به نحوی که کلاه، کفش، جوراب، شلوار، شال، کمربند، جبه، قبا، عبا و عمامه و پوستین از جمله عناصر پوشاکی مردان  دوره قاجار محسوب می شده است.

کلاه
کلاه بر خلاف امروز، یک پوشش همگانی بود و ایرانیان به آن حساسیت داشتند. به نحوی که هیچکس کلاه از سر بر نمی داشت. به اعتقاد کرزن مولف کتاب ایران و قضیه ایران، کلاهی که ایرانیان به رسم ملی بر سر می گذاردند فقط در دوره قاجاریه از یک قرن پیش مرسوم شده است تا آن موقع همه جا عمامه رسم بود. بعد از رسم شدن کلاه، غالباً شالی برگرد آن می پیچیدند و این کار مختص پادشاهان و افراد خانواده شاهی و بعضی بزرگان دولت بود و اکنون فقط در موقع میلاد رسمی دربار شاه دیده می شود. از طرفی دیگر هم شکل کلاه عوض شده است، چون اوایل قرن حاضر یک و نیم پا بلندی آن بوده و نوک باریکی داشت و حالا فقط شش تا ده اینچ ارتفاع دارد و سر و ته آن تقریباً متساوی است.

محمد شاه اولین بار دستور داد که کلاه کوتاه شود. کلاه دوره قاجار عبارت بوده از یک مخروط مجوف به ارتفاع سی و پنج سانتی متر که انتهای فوق آن به داخل تا شده بود. آن قسمت که تا می خورد به طرف جلو یا قدری به پهلو، بسر می گذاشتند، پولاک نوشته است: «کلاه اعیان و متمولین از بهترین پوست بخاراست آنهم از قسمت های دست چین و منتخب پشت بره. برای مردم با در آمدتر، این کلاه را از پوست زیبای بره های محلی و بخصوص بره های شیراز و قم تهیه می کنند به قیمت 2 تا 5 تومان. ایرانیها همچنین، زیر کلاه یا «عرقچینی» به سر می گذاردند که زنان و بخصوص زنان اصفهان به نقوش مختلف و با هنرمندی تمام آن را می دوزند».

«عمامه» نیز به تدریج از شکل عام و همه گیر درآمد و فقط بعضی از قبایل کرد، افغان، بلوچ و برخی از اصناف مانند سادات، روحانیون، معلمین مدارس، اطباء و داروسازها و غیره آن را به عنوان علامت مشخصه بر سر می گذاشتند.
در زمینه کوتاه کردن کلاه (پوستی) درگیریهایی هم بین دولت و مردم بوجود آمد: پولاک اشاره کرده است که: «چون کلاه پوستی زود خراب و فرسوده می شد و در طی سال سه یا چهار باید کلاه خرید، مبالغ هنگفتی برای خرید کلاه پوست بخارا به خارج از مملکت می رفت.

این مسأله ناصرالدین شاه را وادار به صدور فرمانی کرد که از بلندی کلاه بکاهند و فقط در ساختن کلاه، پوست بره های داخلی را بکار برند، در روزنامه های رسمی مقررات و دستورهایی برای این کار درج شده بود و پاسبان هایی در معابر گماردند که بلندی اضافه کلاه عابرین را بی هیچ گذشتی ببرند، ولی باز بعد از چندی شاه ناچار در برابر قدرت فائقه مد و مدپرستی سر فرود آورد با یک مقاومت منظم و متشکل از طرف صدرالاعظم و وزراء، فرمان او را خنثی کرد و این کار به تجدید آزادی فردی تعبیر شد. حتی مردم بیشتر حاضر بودند که اموال شان مصادره شود تا رضایت بدند کلاهشان کوتاه گردد و بدین ترتیب سلطان مستبد نتوانست به میل و اراده، رعایایش را در این زمینه با اطاعت وادارد.